6. เมฬชินตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยทาหํ ธมฺมมสฺโสสินฺติอาทิกา อายสฺมโต เมฬชินตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ ปิณฺฑาย คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มธุรํ อาโมทผลํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท พาราณสิยํ ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา เมฬชิโนติ ลทฺธนาโม วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโต ปณฺฑิโต พฺยตฺโต ทิสาสุ ปากโฏ อโหสิฯ โส ภควติ พาราณสิยํ อิสิปตเน วิหรนฺเต วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ตทเหว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.51.57-62) –

‘‘สหสฺสรํสี ภควา, สยมฺภู อปราชิโต;

วิเวกา วุฏฺฐหิตฺวาน, โคจรายาภินิกฺขมิฯ

‘‘ผลหตฺโถ อหํ ทิสฺวา, อุปคจฺฉิํ นราสภํ;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, อวฏํ อททิํ ผลํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อปรภาเค ภิกฺขูหิ, ‘‘อาวุโส, กิํ ตยา อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อธิคโต’’ติ ปุฏฺโฐ สีหนาทํ นทนฺโต –

[131]

‘‘ยทาหํ ธมฺมมสฺโสสิํ, ภาสมานสฺส สตฺถุโน;

น กงฺขมภิชานามิ, สพฺพญฺญู อปราชิเตฯ

[132]

‘‘สตฺถวาเห มหาวีเร, สารถีนํ วรุตฺตเม;

มคฺเค ปฏิปทายํ วา, กงฺขา มยฺหํ น วิชฺชตี’’ติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;

ตตฺถ ยทาติ ยสฺมิํ กาเลฯ อหนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติฯ ธมฺมนฺติ จตุสจฺจธมฺมํฯ อสฺโสสินฺติ สุณิํฯ สตฺถุโนติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺเถหิ เวเนยฺยานํ สาสนฏฺเฐน สตฺถุโนฯ กงฺขนฺติ สํสยํฯ สงฺขตมสงฺขตญฺจ อนวเสสโต ชานนฏฺเฐน สพฺพญฺญูฯ กุโตจิปิ ปราชิตา ภาเวน อปราชิเตฯ เวเนยฺยสตฺตานํ สํสารกนฺตารโต นิพฺพานํ ปฏิวาหนฏฺเฐน สตฺถวาเหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยโต ปภุติ อหํ สตฺถุโน ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส จตุสจฺจธมฺมํ อสฺโสสิํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาเรสิํ อุปลภิํ, ตโต ปฏฺฐาย อนวเสสสงฺขตาสงฺขตสมฺมุติธมฺมานํ สยมฺภูญาเณน ชานนโต สพฺพญฺญู อนาวรณทสฺสาวิมฺหิ, ปญฺจนฺนมฺปิ มารานํ อภิภวนโต เตหิ อปราชิตตฺตา สเทวเก โลเก อปฺปฏิหตธมฺมจกฺกตฺตา จ อปราชิเต, เวเนยฺยสตฺตานํ โลภกนฺตาราทิโต วาหนฏฺเฐน สตฺถวาเห, มหาวิกฺกนฺตตาย มหาวีเร, อญฺเญหิ ทุทฺทมานํ ปุริสทมฺมานํ สรณโต อจฺจนฺติเกน ทมเถน ทมนโต สารถีนํ ปวรภูเต อุตฺตเม สมฺมาสมฺพุทฺเธ , ‘‘พุทฺโธ นุ โข โน นุ โข’’ติ กงฺขํ นาภิชานามิ อปรปฺปจฺจยภาวโตฯ ตถารูเป เทสิเต อริยมคฺเค ตทุปาทายภูตาย จ สีลาทิปฏิปทาย ‘‘นิยฺยานิโก นุ โข น นุ โข’’ติ กงฺขา วิจิกิจฺฉา น วิชฺชติ นตฺถีติฯ เอตฺถ จ อริยธมฺเม สํสยาภาวกถเนน อริยสงฺเฆปิ สํสยาภาโว กถิโตเยวาติ ทฏฺฐพฺพํ ตตฺถ ปติฏฺฐิตสฺส อนญฺญถาภาวโตติฯ

เมฬชินตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ราธตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยถา อคารํ ทุจฺฉนฺนนฺติอาทิกา อายสฺมโต ราธตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน สตฺถารา เอกํ ภิกฺขุํ ปฏิภาเนยฺยกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐปิยมานํ ทิสฺวา สยํ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ สตฺถุ อุฬารญฺจ ปูชํ อกาสิฯ โส เอวํ กตปณิธาโน ตโต จุโต ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มธุรานิ อมฺพผลานี อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต กาเล ราชคเห พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ราโธติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต หุตฺวา ฆราวาสํ วสนฺโต มหลฺลกกาเล ปุตฺตทาเรหิ อปสาทิโต, ‘‘กิํ เม ฆราวาเสน, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ วิหารํ คนฺตฺวา เถเร ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา เตหิ ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ ชิณฺโณ น สกฺโกติ วตฺตปฏิวตฺตํ ปูเรตุ’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อตฺตโน อชฺฌาสยํ ปเวเทตฺวา สตฺถารา อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา อาณตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา ปพฺพาชิโต วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.51.63-67) –

‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;

รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, ปาทผลํ อทาสหํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถุ สนฺติกาวจโร หุตฺวา วิจรนฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนาปฏิภานสฺส ปจฺจยภูตานํ ปฏิภานชานนกานํ อคฺโค ชาโตฯ เถรสฺส หิ ทิฏฺฐิสมุทาจารญฺจ อาคมฺม ทสพลสฺส นวนวา ธมฺมเทสนา ปฏิภาติฯ เตนาห ภควา – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ปฏิภาเนยฺยกานํ ยทิทํ ราโธ’’ติ (อ. นิ. 1.219, 233)ฯ โส เอกทิวสํ ‘‘อิเม สตฺตา อภาวนาย ราเคน อภิภุยฺยนฺติ, ภาวนาย สติ ตํ นตฺถี’’ติ ภาวนํ โถเมนฺโต ‘‘ยถา อคาร’’นฺติอาทินา คาถาทฺวยมาหฯ

[133-4] ตตฺถ อคารนฺติ ยํกิญฺจิ เคหํฯ ทุจฺฉนฺนนฺติ วิรฬจฺฉนฺนํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํฯ สมติวิชฺฌตีติ วสฺสวุฏฺฐิ วินิวิชฺฌติฯ